नेपालले कुकुर तिहार किन मनाउने ?

बिना पन्त

कुकुर तिहार हिन्दुहरुको दोस्रो ठुलो पर्व दीपावलीको एक हिस्सा हो र यसले नेपालमा विशेष सांस्कृतिक र धार्मिक महत्त्व राख्दछ। नेपालले कुकुर तिहार किन मनाउने भन्ने एउटै निश्चित कारण नहुन सक्छ, तर हिन्दु पौराणिक कथासँगको सम्बन्ध र धार्मिक कथाहरूमा कुकुरको भूमिकाको मान्यताले नेपाली संस्कृतिमा यसले ठुलो योगदान पुर्‍याएको छ। कुकुर तिहारको अन्तर सम्वन्ध नेपाली सांस्कृतिक परम्परामा गहिरो  छ। पुर्खाहरुद्वारा प्रचलित यस पर्वले देशको सांस्कृतिक पहिचान र सम्पदाको एक अद्वितीय पक्षलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ। कुकुर तिहार नेपाली परम्परामा गहिरो जरा गाडिएको एक विशिष्ट सांस्कृतिक र धार्मिक उत्सव हो। मानिसहरू उत्साहपूर्वक यस उत्सवमा सहभागी हुँदा, तिनीहरूको दैनिक जीवनमा अन्य धेरै जिम्मेवारीहरूमा व्यस्त हुन सक्छ, यसले वर्षभरि कुकुरहरूको हेरचाह र हेरचाहको समान स्तर कायम राख्न चुनौतीपूर्ण बनाउँछ।

कुकुरहरू तिनीहरूको वफादारीको लागि सम्मानित छन्, र कुकुर तिहारले मानिसहरूलाई कुकुरहरूले प्रस्ताव गरेको वफादारी र साथीको लागि कृतज्ञता व्यक्त गर्ने अवसर प्रदान गर्दछ। वफादारीको यो विषय हिन्दु पौराणिक कथा र दैनिक जीवन दुवै सन्दर्भमा महत्त्वपूर्ण छ। हिन्दु धर्ममा, प्रकृतिसँग सद्भाव र विभिन्न तत्वहरूलाई पवित्र रूपमा मान्यता दिने व्यापक अवधारणा छ। जनावरहरू, कुकुरहरू सहितको अस्तित्वको यस अन्तरसम्बन्धित तरंगको अभिन्न भागको रूपमा हेरिन्छ।

अन्य देश र संस्कृतिहरूमा पनि जनावरहरू मनाउने परम्परा र चाडपर्वहरू हुन सक्छन्, कुकुर तिहारले कुकुरहरूलाई विशेष ध्यान दिएर, हिन्दु पौराणिक कथा, सांस्कृतिक परम्परा र नेपाली समाजमा जनावरहरूको पवित्र प्रकृतिको मान्यताको अनुपम मिश्रण झल्काउँछ। यो एक उत्सव हो जसले मानिस र कुकुरहरू बीचको गहिरो सम्बन्धलाई जोड दिन्छ र कुकुरहरूले प्रदान गर्ने साथीत्व र वफादारीको लागि कृतज्ञताको रूपमा सेवा गर्दछ।

नेपालमा कुकुरको पर्व, कुकुर तिहारले हिन्दु परम्पराहरूमा गहिरो जरा गाडिएको ऐतिहासिक र सांस्कृतिक महत्व छ। यद्यपि विशिष्ट ऐतिहासिक विवरणहरू व्यापक रूपमा दस्तावेजीकरण नहुन सक्छ, त्यो चाड हिन्दु पौराणिक कथा र विभिन्न धार्मिक कथाहरूमा कुकुरहरूको महत्त्वसँग जोडिएको छ।

कुकुरहरू हिन्दु पौराणिक कथाहरूमा भगवान शिवको भयंकर अभिव्यक्ति भैरबसँग सम्बन्धित छन्। भैरबप्रतिको श्रद्धा र कुकुरलाई पवित्र जनावरको रुपमा प्राप्त मान्यताले नेपाली संस्कृतिमा कुकुरले विशेष महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्‍याएको छ।

यो चाड ठूलो दिवाली उत्सवको एक हिस्सा हो, जुन नेपालमा मात्र विषेश रूपमा मनाइने महत्वपूर्ण हिन्दु पर्व हो। दीपावली आफैंमा अन्धकारमाथि उज्यालोको विजय र खराबमाथि राम्रोको प्रतीक हो। दीपावलीको समयमा प्रत्येक दिन विभिन्न उत्सवहरू मनाईन्छ, र कुकुर तिहार चाडको दोस्रो दिन मनाइन्छ।

कुकुर तिहार एउटा अद्वितीय र सांस्कृतिक विशिष्ट परम्परा हो । कुकुरहरूको पूजा र उत्सव एक विश्वव्यापी अभ्यास नहुन सक्छ, विश्वभरका विभिन्न संस्कृतिहरूले चाडपर्व, परम्परा र कार्यक्रमहरू मार्फत् यी जनावरहरूको लागि प्रशंसा प्रदर्शन गर्छन्। कुकुर तिहार लगायत विश्वभर विभिन्न चाडपर्वहरू र कार्यक्रमहरुमा कुकुर र अन्य जनावरहरूलाई समेत विभिन्न तरिकाले सम्मान गरिन्छ।

नेपालमा कुकुर तिहारमा कुकुरहरूलाई सम्मान गरिन्छ, माला, तिलक (सिंदुरको चिन्ह) ले सजाइन्छ, र उनीहरूको वफादारी र साथीको लागि कृतज्ञता व्यक्त गर्न विशेष व्यवहारहरू प्रदान गरिन्छ। जापानमा कुकुरलाई सम्मान गर्न हरेक वर्ष इनुगोया पर्व मनाइन्छ। उत्सवमा सामान्यतया परम्परागत पोशाकमा कुकुरहरूको परेड समावेश हुन्छ, र सहभागीहरूले आफ्ना कुकुर साथीहरूको स्वास्थ्य र खुशीको लागि प्रार्थना गर्छन्। केही क्रिस्चियन सम्प्रदायहरूले जनावरहरूको आशीर्वाद भनेर चिनिने समारोहहरू आयोजना गर्छन्, प्रायः एसिसीको सेन्ट फ्रान्सिसको पर्वको समयमा कुकुरहरू सहित घरपालुवा जनावरहरूलाई तिनीहरूको कल्याणको लागि आशीर्वाद प्राप्त गर्न चर्चहरूमा ल्याइन्छ। डिया डे सान लाजारो, वा सेन्ट लाजरस दिवस क्युबामा मनाइन्छ, र यसमा कुकुरहरूको पूजा समावेश छ। संयुक्त राज्य अमेरिकाका विभिन्न शहरहरूमा भक्तहरूले आफ्ना कुकुरहरूलाई आशीर्वादको लागि चर्चमा ल्याउँछन्, कुकुरहरूलाई मनाउन र प्रशंसा गर्न कुकुर उत्सवहरू आयोजना गरिन्छ। यी चाडहरूमा अक्सर गतिविधिहरू, प्रतियोगिताहरू, र कुकुर मालिकहरू सँगै आउनका लागि अवसरहरू समावेश हुन्छन्। रुसको याकुत्स्क सहरमा साइबेरियन हस्कीज मनाउन एउटा उत्सव मनाइन्छ। महोत्सवमा स्लेज कुकुर दौडहरू, परम्परागत अनुष्ठानहरू, र गतिविधिहरू समावेश छन् जसले ति क्षेत्रको इतिहास र संस्कृतिमा यी कुकुरहरूको महत्त्व देखाउँदछ।

 मेक्सिकोमा, “Día de los Perros” वा “कुकुरहरूको दिन” भनेर चिनिने परम्परा छ। यस दिन मानिसहरूले आफ्ना कुकुरलाई विशेष व्यवहार र गतिविधिहरूको साथ माया गर्छन्।

परम्परागत उत्सव नभए पनि अन्तर्राष्ट्रिय कुकुर दिवस (अगस्ट २६) सबै जात र पृष्ठभूमिका कुकुरहरूलाई सम्मान र प्रशंसा गर्न समर्पित विश्वव्यापी उत्सव हो। यो दिन कुकुरहरूले हाम्रो जीवनमा खेल्ने भूमिकाहरू पहिचान गर्ने र तिनीहरूको कल्याणलाई बढावा दिने दिन हो।

यी उदाहरणहरूले संसारभरका मानिसहरूले कुकुरहरूप्रति आफ्नो प्रेम, आदर र प्रशंसा व्यक्त गर्ने विविध तरिकाहरू चित्रण गर्छन्। सांस्कृतिक, धार्मिक र सामुदायिक-आधारित परम्पराहरूले यी उत्सवहरूको विशिष्टतामा योगदान पुर्‍याउँछ । मानव र तिनीहरूका कुकुर साथीहरू बीचको सम्बन्धलाई विशिष्टिकरण गर्दछ।

यद्यपि यी उत्सवहरूले कुकुर तिहारलाई प्रत्यक्ष रूपमा प्रतिबिम्बित गर्न सक्दैनन्, तिनीहरूले मानिसहरूको जीवनमा जनावरहरूको महत्त्वको विश्वव्यापी मान्यतालाई प्रतिबिम्बित गर्दछ। सांस्कृतिक र धार्मिक परम्पराहरूले अक्सर संसारभरि कुकुरहरू सहित जनावरहरूलाई सम्मानित र मनाइने तरिकाहरूलाई प्रभाव पार्छ।

कुकुर तिहारको महत्व:

कुकुर तिहार हिन्दुहरुको दोस्रो ठुलो पर्व दीपावलीको एक भाग हो। यो दीपावलीको दोस्रो दिन मनाइन्छ र नेपाली संस्कृतिमा विशेष महत्व राख्छ। कुकुरहरू तिनीहरूको वफादारी, साथी र सुरक्षा प्रदान गर्नमा तिनीहरूको भूमिकाको लागि सम्मानित छन्। कुकुर तिहार यी जनावरहरूलाई तिनीहरूको अटल वफादारी र मानिसहरूसँगको घनिष्ठ सम्बन्धको लागि कृतज्ञता व्यक्त गर्ने तरिका हो। चाडपर्व मानिस र कुकुरहरू बीचको गहिरो सम्बन्धको प्रतीक हो। हाम्रो जीवन र समुदायको अभिन्न अंगको रूपमा जनावरहरूको भूमिकालाई जोड दिन्छ। कुकुर तिहार नेपालको एक महत्त्वपूर्ण उत्सव, एक अद्वितीय र सांस्कृतिक रूपमा धनी चाड हो, जसले कुकुरहरूलाई उनीहरूको वफादारी र साथीको लागि सम्मान गर्दछ। ज्योतिको पर्व दीपावलीको समयमा मनाइने कुकुर तिहारले नेपाली समाजमा विभिन्न प्रकारका फाइदाहरू ल्याउँछ।

 समाजमा हुने फाइदाहरू:

करुणाको प्रवर्द्धन: कुकुर तिहार जस्ता चाडपर्वहरूले जनावरहरूप्रति करुणा र समानुभूतिलाई बढावा दिन्छ। जनावरहरूलाई आदर र दयालु व्यवहार गर्नु दयालु समाजको पालनपोषणको एक आवश्यक पक्ष हो। यस तिहारले जनावरहरूप्रति करुणा र समानुभूतिको भावनालाई बढावा दिन्छ। चाडपर्वमा कुकुरहरूलाई सम्मानका साथ व्यवहार गर्ने कार्यले सबै जीवित प्राणीहरूका लागि दया र विचारको फराकिलो संस्कृतिलाई प्रोत्साहित गर्दछ।

सामुदायिक बन्धन:  जनावरहरू समावेश भएका उत्सवहरूले प्रायः समुदायहरूलाई एकसाथ ल्याउँछ। सामूहिक रूपमा कुकुरहरूलाई सम्मान गर्ने कार्यले एकता र साझा मूल्यहरूको भावनालाई बढावा दिएर सामाजिक संरचनालाई बलियो बनाउन सक्छ। यो सामूहिक अनुष्ठान र चाडपर्व सामाजिक बन्धनलाई सुदृढ गर्ने र जनतामा एकताको भावना बढाउने समय हो।

पशु कल्याण जागरूकता:  यस्ता चाडपर्वहरूले जनावरहरूको कल्याणको बारेमा चेतना जगाउन योगदान पुर्‍याउँछ। यसले जिम्मेवार पाल्तु जनावरको स्वामित्वलाई प्रोत्साहित गर्दछ र समाजमा जनावरहरूको उचित उपचारको बारेमा छलफल गर्दछ। कुकुर तिहारले जनावरहरू, विशेष गरी कुकुरहरूको कल्याणको बारेमा सचेतना जगाउने मञ्चको रूपमा काम गर्दछ। यसले पाल्तु जनावरको स्वामित्व, मानवीय उपचार र समुदाय भित्र जनावरहरूको हेरचाह गर्न जिम्मेवार हुन प्रोत्साहित गर्दछ।

सांस्कृतिक पहिचान:  यी उत्सवहरूले सांस्कृतिक पहिचान र सम्पदाको संरक्षणमा योगदान पुर्‍याउँदछ। यसले सांस्कृतिक टेपेस्ट्रीको समृद्धिमा बृद्धि गर्दै पुस्ताहरूबाट पारित भएका अनौठो परम्पराहरूको प्रतिनिधित्व गर्छन्। यस्ता पर्वले नेपालको समृद्ध सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षणमा योगदान पुर्‍याउँछ। एक छुट्टै र विशेष परम्पराको रूपमा कुकुर तिहारले सांस्कृतिक पहिचान कायम राख्न र मानिसहरूलाई उनीहरूको जरासँग जोड्न भूमिका खेल्छ। 

शैक्षिक अवसरहरू:  जनावर वरिपरि केन्द्रित चाडपर्वहरूले शैक्षिक पहलहरूको लागि अवसरहरू प्रदान गर्दछ। विद्यालय र सामुदायिक संस्थाहरूले यी अवसरहरू मानिस विशेष गरी बालबालिकाहरूलाई जनावरहरूको सम्मान र हेरचाहको महत्त्वबारे शिक्षा दिन प्रयोग गर्न सक्छन्। यसले बालबालिकाहरूलाई समाजमा जनावरहरूको महत्त्व, पाल्तु जनावरको जिम्मेवारी र करुणाको महत्त्वको बारेमा सिकाउने अवसर प्रदान गर्दछ।

कुकुरहरूलाई वफादारी र निष्ठाको प्रतीकको रूपमा सम्मान गरिन्छ। कुकुर तिहारले कुकुरहरूले मानिसहरूलाई प्रदान गर्ने अटल साथीलाई स्वीकार गर्दछ र मनाउँछ। हिन्दू पौराणिक कथाहरूमा कुकुरहरू भैरबसँग सम्बन्धित छन्। त्यहाँ एक आध्यात्मिक सम्बन्ध छ जसले कुकुर तिहारमा कुकुरहरूलाई सम्मान गर्दा उत्सवको गहिराइलाई बढावा दिन्छ। कुकुर तिहार नेपाली संस्कृति र परम्परामा गहिरो रूपमा निहित छ। यसले देशको अद्वितीय सांस्कृतिक पहिचानलाई प्रतिबिम्बित गर्दछ र पुर्खाहरूबाट पारित भएको सम्मानित अभ्यासको रूपमा कार्य गर्दछ।

यो पर्वले मानिसहरूलाई घरको रक्षा गर्ने पशुपालन गर्न र भावनात्मक सहयोग प्रदान गर्न जस्ता विभिन्न भूमिकाहरूका लागि कुकुरहरूप्रति कृतज्ञता व्यक्त गर्ने अवसर प्रदान गर्दछ। कुकुरहरूको वफादारी र मित्रता मनाएर कुकुर तिहारले कृतज्ञता, समानुभूति र दया जस्ता सकारात्मक सामाजिक मूल्यहरूलाई बढावा दिन्छ। यी मूल्यमान्यताहरूले नेपाली समाजको समग्र कल्याण र सद्भावमा योगदान पुर्‍याउँछन्।

निष्कर्षमा, कुकुर तिहार एक चाड भन्दा बढी हो; यो नेपालको सांस्कृतिक मूल्यमान्यताको प्रतिबिम्ब हो र दया, समुदाय र जनावरहरूको कल्याणलाई बढावा दिने उत्सव हो। पोषित परम्पराको रूपमा, यसले नेपाली समाजको सामाजिक संरचनालाई आकार दिन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेको छ।

काठमाण्डौ महानगरसंगको सहकार्यमा कुकुरको मानवीय तारिकाले व्यस्थापन (प्रणी जन्म नियन्त्रण) विधिद्वारा SPCA NEPAL ले पनि सहकार्य गरिरहेको छ । यसमा मानविय हिसाबले सामुदायिक कुकुरहरु व्यवस्थापन भन्ने गरिन्छ ।

(पन्त SPCA NEPAL, का महासचिव हुनुहुन्छ ।)